Diyarbakır hamamları Eskiden tıp bu kadar ilerlememişken, salgınlar kol geziyorken Diyarbakır hamamları inşa edilmiştir. Bu salgınların şehirde yayılmasını engellemek ve bu kentte yaşayanları korumak için Diyarbakır hamamlarını inşa etmişlerdir. Yabancılar zorunlu olarak hamama sokuluyor, ondan sonra şehre girmelerine izin veriliyordu.

Hamamlar, sadece şehre giriş yapanlar için inşa edilmemiş, kent sakinleri kullansın diye de inşa edilmiştir.. İlk olarak üstlerindeki hastalık, pislik ve şehre gireni karşılama amaçlı olarak yorgunluklarını alsın diye şehrin 4 kapısının yakınlarında yapılmıştır.

Bu hamamlar ilgisizlikten ve yeni kolların açılmasından günümüz yapılarında her evde en az 1 banyo oluşundan kapanmıştır. Sadece tarihe ışığa tutmak amacıyla tarihi eser görünümü ve işlevine sahiptirler.

Evsiz barksız olanlar için de iyi bir seçenek olmuştur. Eğlence amaçlı kullanıldığı zamanlarda olmuşken, kızlar görücüye çıktıklarında, görücüye çıkan kızı görecek olan damat tarafı kadınları, kızı hamamda da görürlerdi.

Günümüze Ulaşamayan Diyarbakır Hamamları

Cimşid Bey Hamamı, İpekoğlu Hamamı, Çarşı Hamamı, Cadde Hamamı, Bekir Paşa Hamamı, Hüseyin Efendi Hamamı, Dilaver Paşa Hamamı, Domat Hamamı, İçkale’deki Kale Hamamı, Maristan Hamamı, Yeni Kapı Hamamı, Mirza Hamamı ve Suakar Hamamı’dır.

Diyarbakır şehir merkezinde inşa edilen ve günümüze ulaşan hamamlar

Deva Hamamı ( 1520-40), Paşa Hamamı (1564-67), Melek Ahmet Paşa Hamamı (1567), Kadı Hamamı, Küçük (Şensu) Hamam,

Vahapağa Hamamı (17. Yüzyıl) ve Çardaklı Hamamı’dır (1520-40).

Hamamlarda Kullanılan Malzemeler

Diyarbakır’da buluna hamamlarda inşa malzemesi olarak; yörede bulunan kesme taş, kaba yontu taş, moloz taş ve tuğla kullanılmıştır.

Genel olarak tüm Diyarbakır hamamları sağır bir yapıya sahiptir. Günümüzde kullanılmayan Paşa Hamamı’nın soğukluk bölümüne girişte yer alan pencere hariç, hamamlarda dış cepheye açılan herhangi bir pencere tespit edilmemiştir.

Hamamlarda ısı kaybı ve aydınlatma

Hamamlar, ısı kaybını azaltmak için ve işlevi gereği mahremiyet gerektiren yapılar olduklarından, aydınlatma genellikle üst örtü elemanları üzerine açılan tepe pencereleri ya da ışık gözleri ile yapılmıştır.

Diyarbakır’da yapılan hamamların kurgularında, süslemeye hemen hemen hiç yer verilmediği de görülmektedir.

Diyarbakır hamamları, sadelikten yana oluşu sürekli gözler önündedir. Sadeliğin kalitesini sürekli hissetmekteyiz bizlerde.

Evliya Çelebi gezdiği yerleri yazarken Diyarbakır’a hayranlığını sürekli dile getirmiştir. Diyarbakır hamamları adı altında bir başlık ele almıştır. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Diyarbakır hamamlarından da söz etmiştir.

Diyarbakır Hamamları

İpariye Hamamı

Havası ve suyu hoş, binası güzel olup Taş Pazarı’ndadır.

Eşbek Hamamı

Bu da havası güzel bir hamamdır. Şehir içinde böyle bir hamam yoktur. Amma halk ağzında yanlış olarak Eşek Hamamı denir. Doğru adı Eşbek hamamıdır.

İskender Paşa Hamamı

Bütün örtüleri ve tellakları temiz olup hoş bir binadır.

Eski Hamam

Rum Kapısındadır. Hamamların En büyüğü budur.

Muallak Minare yanındaki hamam

Mermer döşemeleri, kubbelerindeki billur camları gayet güzel sanat eserleridir.

Melek Paşa Hamamı

İç açıcı, hoş, aydınlık bir hamamdır.

Dağ kapısı yanındaki Zilci hamamı da gayet güzeldir.

Mardin kapısı yanındaki hamamda meşhurdur.

Çarşı içindeki İskender Paşa Hamamı

Sahibi iyi huylu, bilgin bir vezir imiş. Mimarlık biliminde yüksek mühendis olduğundan kendi istediği şeklide güzel, eşsiz sanat eseri olan görülmeye değer bir hamam yaptırmış ki; Diyarbakır’ın yüz suyu olmuştur.

Bıyıklı Mehmed Paşa Hamamı

Eski üslup üzerine yapılmış eski bir hamamdır. Duvar yüzlerinden ve baş aşağı kubbelerinden damla ter damlama ihtimali yoktur. Duvar yüzlerini koklayınca, insanın burnuna amber kokusu gelir.

Behram Paşa Hamamı

Bunun yapıcısı olan değerli paşa aslen Gazeli olduğundan Arabistan’da gördüğü gibi sanat eseri olan bir hamam yaptırmak için Gazze ve Kudüs’ten bilgili ustalar ve işçiler getirmiştir. Ayrıca yüzlerce deve yükü çeşitli mermerler ve parlak zenburi taşlar getirip bu hamamı döşetmiştir. Örnek bir hamamdır. Benzeri ancak Şam’daki Defterdar Hamamı veya Mısır’da Minglot şehrindeki Osman Bey hamamıdır.

Çardaklı Hamam

Yapanın kim olduğu malumum değildir. Amma temiz ve aydınlık bir hamamdır.

Yenikapı hamamı ve İçkale hamamı da meşhur hamamlar arasındadır.

Diyarbakır Hamamlarının Önemi

Diyarbakır hamamları yapı açısından ve ısınma açısından farklıdır. Bu hamamların hepsi şehrin çöpleri ile ısıtılır. Gayet sıcak olurlar. Değme adamın bir saatten fazla hamamlarda durmaya gücü yetmez. Rum’da odun ile hamamı bu derece kızdırmak kabil değildir. Hamamda çöp yakmanın bir faydası var ki; şehir içinde zerre kadar çöp kalmaz. Hepsi zenbil zenbil hamama taşınır ve yakılıp yok edilir. Şehir sokaklarında ve dışında çöplerden eser kalmaz. Gerek şehir içi gerek şehir dışı her zaman temiz olur. Bu durum yalnız Diyarbakır’a ait olmayıp, Arabistan hamamlarının hepsi bu şekilde ısıtılır.