Diyarbakır köşkleri, Diyarbakır’ın sivil mimari örneklerinden biri olan köşkler; sur dışında yer alan yöresel yapılardır. Bulunduğu konum,plan özellikleri ve yapım tekniğiyle kendine özgü bir mimari üslup oluşturmuş önemli yapılardandır. Birçoğu günümüze kadar gelebilmiş köklü geleneği yansıtan köşkler kullanım amacına göre bağ köşkleri ve yazlık köşkler olarak karşımıza çıkar.
Bağ köşkleri bağ sahiplerinin bağ bozumu döneminde kalmak için inşa edilen yapılardır. Genellikle iki katlı, bazalt taş örgülü, bol pencereli olarak inşa edilmiştir. Diyarbakır insanı bağlarda sadece meyve,sebze yetiştirmekle kalmayıp doğayla iç içe yaşamış, buda mevsim değişikliklerini izlemelerini ve doğal bir ortamda kendilerini yenilemeyi sağlamıştır.
1950 yıllarından sonra yerleşim sur dışına çıkmaya başlamıştır. Yazlık köşkler ise kentte yaşayan özellikle zengin kesimler uzun süren yaz aylarında şehrin sıcağından uzaklaşmak için Dicle Nehrinin sağ tarafına yazlık köşkler inşa etmişlerdir. Diyarbakır evlerinin genel özelliklerini yansıtmalarına rağmen, burada dışa açılan mimari bir yapı hakimdir. bir ya da iki katlı olan bu yapılarda genellikle dikdörtgen bir formun hakim olduğu, ortada ise önü açık bir mekan olan eyvanlar yer almaktadır.
Günümüze Ulaşan Diyarbakır Köşkleri
Hacı Ağa Köşkü
Bekir Paşa Köşkü
Pamuk Köşkü
Gazi Köşkü
Kuşdili köşkü
Hami Köşkü
Erdebil Köşkü
Ağuludere Köşkü
Kavs( cihannuma ) köşkü
gibi yazlık köşkler günümüze ulaşmıştır.
Gazi Köşkü (Semanoğlu Köşkü )
Asıl adı Semanoğlu köşkü olan yapı 15.yüzyılda Akkoyunlular tarafından yaptırılmıştır. 1.Dünya Savaşında karagah olarak kullanıldığından 1935 yılında belediye tarafından satın alınıp Atatürk’e armağan edilmiştir. Dönemin söylentilerine göre de ailenin sürgün edildiği söylenir. Mardin Kapısının dışında Dicle Köprüsünün batı yamacındadır. Köşk iki katlı olarak yapılmış, her iki katında birer eyvan ve eyvanların iki yanında da mekanlar yer almaktadır. Şuan Atatürk’e ait eşyalar, belgeler ve fotoğraflar sergilenmektedir. Müze olarak kullanılan köşk; Surlar, Hevsel bahçeleri, Kırklar Dağı ve On gözlü Köprü manzarasıyla görülmeye değer eşsiz bir mekandır. Gezi ve piknik alanı olarak misafirlerini ağırlayan köşkte insana huzur veren bir hava hakimdir.
Erdebil ( Ber Der-i Pır )Köşkü
Diyarbakır köşkleri arasında en güzellerindendir. On gözlü köprünün batısında yer alan köşk yazlık köşklerin güzel bir örneğidir. Köşkün yapılış tarihiyle ilgili detaylı bilgi bulunmamaktadır. Plan ve mimari özelliklerine bakılarak köşk, 19. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Halk arasında Ber Der_i Pır köşkü olarak bilinen yapı, etrafı çiçeklerle çevrili geniş bir alan içerisinde bulunmaktadır. Dikdörtgen planlı olan köşk; bodrum, zemin, ve üst kattan oluşmaktadır. Yapı zaman zaman onarım görse de günümüze kadar bozulmadan gelen nadir yapılardandır.
Kuşdili Köşkü
Üzerindeki yazıttan anlaşıldığı üzere 1904 yılında yaptırılmıştır. Köşk, Gazi Köşkünden sonra Dicle nehrine hakim bir tepede konumlanmıştır. Yapı L plan tipinde iki katlı ve dikdörtgen planlıdır. Yapının zemin katında iki eyvan yer almaktadır. Batı tarafında bulunan eyvanın iki kemeri vardır. Kırık kemerli bu eyvanın daha önceleri soğukluk olarak kullanılan, şimdilerde ise su deposu olan, kaynak suyu mevcuttur. Bu eyvanda dikdörtgen bir havuz bulunmaktadır. Dikdörtgen havuzda bulunan su, bir kanalı izleyerek bahçedeki büyük havuza dökülmektedir. Üst katta yer alan odalar tepe pencereleri ve nişleriyle hem fonksiyonel hem de görsel bir bütünlük oluşturur. Yapı aynı zamanda bazalt taşla çevirili duvar yüzeyinde kullanılan ve “cıs” adı verilen alçı bezeme ve kemerli pencereleriyle zengin bir cepheye sahiptir.
Ağuludere Köşkü
Köşküm üzerinde kitabesi olmadığından plan ve mimari özelliklerine bakılarak, köşkün 19. yüzyılın son döneminde yapıldığı düşünülmektedir. Yazlık köşkler arasında olan yapı Dicle Nehrinin batısına inşa edilmiştir. Köşk, geniş ve etrafı çiçeklerle çevirili geniş bir alan içerisinde bulunmaktadır. Halk arasında Arabın Köşkü olarak bilinen yapı ters L planlıdır. Zemin kat, içinde sel sebili bulunan bir eyvan, mutfak ve 3 odadan oluşur. Üst kat oda ve servis mekanlarına ayrılmıştır ancak yukarı çıkılan merdiven şu anda yıkık durumdadır. Önünde geniş bahçelerin ve dikdörtgen bir havuzun yer aldığı bu yapı bazalt taştan yapılmıştır. Yapı şu anda bakımsızlıktan bir çok bölümü yıkık durumda ve kullanılmaktadır.
Bekir Paşa Köşkü
Yapım tarihi kesin olarak bilinmeyen köşk, plan ve mimari özelliklerine bakılarak Osmanlının son dönemine 19.yüzyılın sonu 20. yüzyılın başına tarihlendirilmektedir. Dikdötgen bir plana sahip olan yapı zemin ve bodrum kattan oluşmaktadır. Köşk Halk arasında Ömer Bekir Paşa Köşkü olarak da anılmaktadır. Dicle nehrinin batısında, yüksek bir tepede, yeşil bir alan içerisinde Hevsel Bahçeleri’ne hakim bir tepede yer almaktadır. Dikdörtgen planlı olup bodrum kat ve zemin kattan meydana gelmektedir. Zemin katta ise kare bir oda ve sel sebili eyvan bulunmaktadır. Köşkün ön bölümü avlu bahçe ve dikdörtgen havuzdan oluşmaktadır. Tamamen bazalt taş kullanılarak yapılan köşk, kısmen korunmuş olsa da mevcut bozulmalar dikkat çekmektedir.
Pamuk Köşkü
Köşk, plan ve mimari özelliklerine bakılarak 19. yy sonu ve 20. yy başı tarihlendirilmektedir. Gazi Köşküne yakın bir yamaçta yer almaktadır. Köşk geniş ve etrafı çiçeklerle çevirili bir bahçe içerisinde bulunmaktadır. Kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen planlı ve tek katlıdır. Köşkün sadece iki sivri kemerli, içinde sel sebili bulunan bir eyvanı ve kare planlı havuzu günümüze ulaşabilmiştir. Yapı şu anda mevcut durumuyla halka açık oturma ve dinlenme amaçlı kullanılmaktadır.
Hacı Ağa Köşkü
Diyarbakır köşkleri arasında nadidedir. Yapım tarihiyle ilgili inşa kitabesi bulunamdığından plan ve mimari özelliklerine göre Osmanlı döneminde 19.yy sonu ve 20. yy başına tarihlendirilmektedir. İki oda ve bir eyvandan oluşur. Eyvanda dikdörtgen bir havuz bulunmaktadır. Dikdörtgen forma sahip tek katlı olan yapı şu anda bakımsızlıktan büyük bölümü yıkık durumdadır. Hevsel bahçelerinin karşısında manzarası olan köşk yüksek bir tepede geniş bir bahçe içerisinde yapılmıştır.
Kavs ( Cihannuma ) Köşkü
16.Yy sonlarına 17. yy başlarına tarihlenen ve Çarbağ köşkü olarak da bilinen köşk; siyah ve beyaz taş kullanılarak yapılan iki katlı bir yapıdır. Kavs köyünde kırklar dağının eteklerinde inşa edilmiştir. Büyük bir eyvanı, hamamı ve camisi ile oldukça büyük bir kompleks halinde yapılan köşk; 1991 yılına kadar ayakta kalmış fakat ilgisizlikten tamamıyla yıkılmıştır. Kente seyahat amaçlı gelen Evliya Çelebi köşkü şöyle anlatır. “Meşhur bir irem bağıdır hatta Bağdat Fatihi IV. Murat, Bağdat fethinden sonra bu bağa gelip adalet icra ve iş-ü işret etmiştir. Bu gezinti yeri cennet bahçesinden bir köşedir ki tarifi imkansızdır”.
Hami Köşkü
Plan ve mimari özelliklerine bakılarak 19.yy sonlarına tarihlendirilen köşk; dikdörtgen planlı, havuzlu ve iki katlı olarak inşa edilmiştir. Geniş bir bahçe ile çevrili olan yapının bodrum katının önceleri ahır olarak kullanılmıştır. Kemerli pencelerle zengindir köşk. Yapının üst örtü sistemi ahşap kirişli düz dam örtülü olup, toprak ile örtülmüştür. Günümüze bir çok bölümü yıkılmış olarak ulaşmış bu köşk şu anda gerektiğinde özel bir eğlence alanı olarak kullanılmaktadır.
