Ergani İlçesi tarihi eserleri ve önemli yerleri arasında bir çok yer vardır. Ergani, zengin tarih odaklı ve olaylarıyla ünlüdür. Tek kalemde ele almak imkansızdır.
Çayönü
Çayönü, insanın yerleşik düzene geçiş sürecini en iyi yansıtan bir arkeoloji merkezidir. İlçenin 7 kilometre güneybatısındaki Sesverenpınar (Hilar) Köyü’nde yer almaktadır. Tahıl ve evcilleştirmeye dayalı köy hayatının en eski örneklerinden biridir ve günümüz uygarlığında önemli bir basamak oluşturmaktadır. İlk üreticiliğe geçiş evresi olan neolitik çağın Türkiye’deki önemli örneklerinden biri olan ve mimarisi ile dikkat çektiği gibi ilk olarak buğdayın tarıma alındığı ve köpeğin evcilleştirildiği yer olarak da önem taşır.
Diyarbakır Arkeoloji Müzesinden aldığımız bilgilere göre Milattan önce 8750 lere ulaşan yoğun geçmişiyle öne çıkmaktadır. Kazılar sonucunda Neolotik Çağa ait örme yuvarlak evler, basit kulübeler ortaya çıkarılmıştır. Çayönü kazılarında bulunan en görkemli yapı ” Saltaşlı Yapı” olarak bilinen yaklaşık 10 metre genişliğinde, yüzeyleri düzeltilerek parlatılmış, iri kalker bloklarından olan anıtsal yapıdır.
Aynı zamanda Neolitik Çağ yerleşmeleri arasında en fazla sayıda insan iskeletinin bulunduğu yerdir. 605 adet iskelet bulunmuştur. Ayrıca gömülerden birinin kafatasında beyin ameliyatına ait izler saptanmıştır. Bu bulgular Çayönü halkının tıp alanında ne kadar da ileri bir seviyeye ulaştığının bir kanıtı olarak kabul edilebilir.
Çayönünün halkına ilşkin diğer bir özellik ise, süslenmeye oldukça düşkün olmuş olmalarıdır. Köyün, ilk sakinleri hemen yakınlarındaki tatlı su kaynaklarından topladıkları salyangoz kabuklarından, hayvanların ön kesici dişlerinden ve çevrelerden topladıkları yumuşakçalardan halka ve damla şeklinde biçimlendirdikleri boncukları takmışlardır.
Zamanla taşlara geometrik şekiller vermişlerdir. Çevredeki taşların çeşitliliği ve renkliliği boncuklara da yansımış. Gerekli maden cevherlerinin yakınlarda oluşu, madencilik alanındaki ilerlemeyi kolaylaştırmıştır.
Çayönü yerleşikleri, çevrelerindeki bakır yataklarında bulunan doğal bakırı döverek şekillendirmişler. Delici, boncuk, levha gibi nesneler üretmişlerdir. Bakırı taş gibi kullanmanın ötesinde bir beceriye sahip oldukları, önce bakırı ısıtıp sonra şekillendirmelerinden anlaşılmaktadır. Gerek mimarisi gerekse değişik nitelikteki zengin buluntuları ile bütün kültür basamaklarının izlenebildiği ve çanak çömleksiz Neolitik dönem içinde ilişki kurmuş olduğu, etkilediği ve etkilendiği bölgeleri en iyi yansıtan yerleşme olması açısından ” anahtar yerleşme” olarak adlandırılan bir ören yeridir.
Ergani İlçesi Tarihi Eserlerinden
Ergani Kalesi
Ergani İlçesi tarihi eserleri ve önemli yerleri arasında sayılmaktadır. Bugün bir yıkıntı halinde olan kalenin kimin tarafından ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Kale’nin ilk yapıldığı dönemlerde, Makam Dağı’nın Batı tarafından başlayarak, doğusuna uzanan büyük bir kale olduğu bilinmektedir.
Ergani Kalesi Efsanesi
Efsaneye göre; kaleye hükmeden beyin çok güzel bir kızı olduğu ve kızını kimsenin görmemesi için kaleye hapsettiği belirtilir. Zülküf Dağı’nın zirvesindeki iki kaya arasına kızının kaleden çıkıp gezmesi için köprü yaptırmış olduğu belirlenmiştir. İki kaya arasında köprü görevi gören köprünün hala kalıntıları bulunmaktadır.
Zülküf Peygamberin Makamı
Ergani İlçesi tarihi eserleri ve önemli yerleri arasında sayılmaktadır. Ergani halkı tarafından kutsal sayıldığı bilinen Zülküf Dağı’nda iki ayrı mekan bulunmaktadır. Bunlardan biri Zülküf Peygamber’in makamı, diğeri ise Meryem Ana Kilisesidir. Zülküf Peygamberin mezarının Eğil’de olduğu Zülküf Dağı’nda ise sadece makamı olduğu bilinmektedir .
Zülküf Peygamber’e ziyaretler
Ziyaret olarak ilgi duyulan mekana çevre illerden de ziyarete gelinir. Makama daha çok da bahar mevsimlerinde ziyaret olur. Halk tarafından yiyecekler götürülür. Gezilir, namazlar kılınır, dua edilir. Kuran, mevlit ve yasin okunup dileklerde bulunulur. Adak ve kurbanlar kesilir. Makamın bir diğer özellik de burada açan ve buraya özgü olan makam çiçeğidir. Peygamberin terinin damladığı her yerde çiçek açıldığı rivayet edilir.
Eniş Peygamber Türbesi
Ergani’nin Otluca Köyünde yer almaktadır. Türbe hakkında kesin bilgiler bulunmaktadır. Türbede yatanın Enüş Peygamber olduğu, bazıları da Abbas Peygamberin olduğunu söylemektedir. Ergani’den yaklaşık 12 13 km uzaklıkta Otluca Köyünde bulunmaktadır. Türbede dualar okunur, dilekler tutulur, muratlar istenir.
Hilar Mağaraları
Hilar mağaraları, Ergani’nin güneyinde yer alan Hilar Köyü’nün doğusunda bulunmaktadır. Mağaraların ilçeye uzaklığı yaklaşık 7 km dir. Kayalardaki bir çok tarihi eser, köyün girişindeki boğazda toplanmıştır. Diyarbakır Arkeoloji müzesinden alınan bilgilere göre Hilar mağaraları Paleotik dönemden itibaren yerleşime sahne olmuş, Roma döneminde de Ms 1-5 yerleşim devam etmiştir. Osmanlı Dönemine kadar farklı işlevlerde kullanılmıştır.
Ergani Meryem Ana Kilisesi
Meryem Ana Kilisesi, Zülküf Dağı’nın zirvesinde Dicle’ye bakan büyük kayanın üzerinde yer almaktadır. Zülküf Peygamberin makamı gibi Ergani ilçesinin eserlerindendir. Zamanın Ergani’de bulunan büyük manastırın bir parçası olduğu ve rivayete göre 360 odasının olduğu söylenmektedir. 1960’lı yıllarda Ermenilerin baharın başlangıcında şenlikler düzenlediği ve bölgenin kutsal yeri olduğu için Meryem Ana Kilisesine gidip gece kilisede kaldıkları ve ibadet ettikleri söylenmektedir.
Tarihi ve mimari açıdan büyük önem taşıyan kilise bir manastır şeklinde tasarlanmıştır. Kilisenin haricinde yatakhane, su deposu, fırın, yemekhane ve ahırlar bulunmaktadır. Kilise harap olmuş fakat duvarları hala sağlam durmaktadır.
Şemsiler Mabedi
Mabette kayalar derin bir yay gibidir. Bu yayın ortası yüzünün soluna doğru taştan sırasıyla kazılmış oturma yerleri ve merdivenler vardır. Hepsi güneşin doğduğu istikamete yöneliktir. Bir çok önemli eserin bulunduğu bu ibadethane bir zamanlar Ayı ilah kabul eden bir soy yaşamıştır.
